Zeszyt: 2010, vol. 7 / 09
W polskiej i ukraińskiej części zewnętrznych Karpat Wschodnich wybrano dwie niewielkie doliny rzeczne, których cechy środowiska przyrodniczego uznano za reprezentatywne dla Bieszczadów i Gorganów. Następnie przeprowadzono w nich geomorfologiczne kartowanie koryt rzecznych metodą jednorodnych odcinków. Wyniki badań terenowych, ujęte w syntetycznej formie jako struktura i typologia koryta, stały się podstawą do wykonania próby waloryzacji przyrodniczej badanych dolin rzecznych dla 3 przykładowych celów: rozwoju geoturystyki, badań ichtiologicznych i fitosocjologicznych. Zaproponowano wykorzystanie tej metody w szerszym zakresie jako element inwentaryzacji i waloryzacji abiotycznej części środowiska przyrodniczego górskich dolin rzecznych.
...
W zależności od stopnia zagospodarowania doliny cieku stosuje się różne metody regulacji, których nadrzędnym celem jest ochrona przeciwpowodziowa te-renów przyległych. Dotychczas często przy tych zabiegach pomijane były wszelkie aspekty związane z troską o utrzymanie dobrych warunków bytowania dla fauny i flory cieków. Działania te wywołały wiele negatywnych skutków w korytarzach rzek i potoków. W artykule przedstawiono podział koryt regulacyjnych w zależności od stopnia uszczelnienia koryta i brzegów cieku oraz istniejących wa-runków bytowania organizmów. Na cieku wydzielono także odcinki w zależności od zagospodarowania terenu wraz z najważniejszymi działaniami związanymi z osiągnięciem celów regulacji lub utrzymania. Na wybranych, uregulowanych i silnie zmienionych odcinkach cieków w dorzeczu górnej Wisły przeanalizowano możliwość odwracalności, bądź nieodwracalności zmian wprowadzonych w tych ciekach.
...
W pracy zaprezentowano projekt rozwiązań technicznych, zastosowanych w renaturyzacji trzech starorzeczy w dolinie rzeki Słupi. Celem tych zabiegów jest próba przywrócenia rzece bardziej naturalnego charakteru poprzez ochronę różno-rodnych elementów dolinowych. Projekt koncentruje się na odbudowie stałego po-łączenia starorzeczy ze Słupią, co umożliwia ciągłe ich przepłukiwanie, poprawia warunki fizyczno-chemiczne wód i stwarza dogodne warunki bytowania różnych grup hydrobiontów. Przed wykonaniem zabiegów hydrotechnicznych opracowano model monitoringu, obejmującego weryfikację zachodzących zmian ekologicznych oraz rozpoznanie warunków referencyjnych. Dzięki wielowątkowym badaniom środowiskowym możliwe będzie uchwycenie zachodzących zmian i wypracowanie odpowiednich metod zabezpieczenia i ochrony dawnych koryt rzecznych przed lą-dowaceniem i zanikiem. Końcowym efektem prowadzonych badań ma być stwo-rzenie matematycznego modelu renaturyzacji starorzeczy, uwzględniającego wiele podmodeli obejmujących zarówno warunki środowiskowe (hydrologię i hydro-chemię), jak i strukturę analizowanych formacji ekologicznych roślinnych i zwie-rzęcych (bezkręgowce, makrofity, bakterie itp.).
...
Ramowa Dyrektywa Wodna 2000/60 wymaga od krajów członkowskich dokonania oceny stanu ekologicznego cieków naturalnych oraz potencjału ekolo-gicznego cieków silnie zmienionych i sztucznych. Ocena obejmuje elementy bio-logiczne, właściwości fizykochemiczne wody oraz elementy hydromorfologiczne (reżim hydrologiczny, ciągłość rzeki, morfologia koryta i dolina). W roku 2009 Główny Inspektorat Ochrony Środowiska zaakceptował przygotowaną przez auto-rów nową metodę MHR (Monitoringu Hydromorfologicznego Rzek). Jej opraco-wanie wymagało dokonania przeglądu badań wykonanych w Polsce i w innych krajach Europy w latach 1980-2008. Metoda MHR zakłada badanie warunków hydromorfologicznych głównych cieków wszystkich wydzielonych w kraju 4508 jednolitych części wód powierzchniowych o łącznej długości około 75 000 km. Należało przy tym uwzględnić liczne istniejące przepisy unijne i krajowe, dostępność materiałów kartograficznych oraz innych baz danych o ciekach wodnych. Przeanalizowano możliwość sporządzenia odrębnych metodyk dla rzek o różnej powierzchni zlewni, w różnych krajobrazach, kategoriach i typach abiotycznych. Stwierdzono, iż metodyki stosowane przy badaniach elementów biologicznych nie dostarczają informacji potrzebnych dla oceny hydromorfologii rzek. Wynikiem przeprowadzonych prac jest nowa metodyka, która uwzględnia ocenę czterech podstawowych elementów opartych na licznych wskaźnikach i atrybutach. Jej wynik podaje się w formie współczynnika jakości ekologicznej, którego wartość waha się w granicach 0-1,0. Powyższe liczne i różnorodne uwarunkowania stworzyły podstawę dla koncepcji nowej metodyki o małej ...
Badania przeprowadzono w dolinie Pilicy na odcinku od Inowłodza do Domaniewic. W dnie koryta stwierdzono występowanie wychodni skał budujących podłoże doliny, takich jak piaskowce krzemionkowe jury i plejstoceńskie gliny morenowe, przykryte często rezydualnym brukiem. Utwory te tworzą trudno roz-mywalne progi, piętrzące wody wezbrań. Powierzchnia tarasu zalewowego w sąsiedztwie progów nosi ślady erozji i depozycji rumowiska, które w różnym stopniu zacierają ślady ewolucji rzeki w holocenie
...
Celem badań była waloryzacja przyrodnicza trzech wybranych starorzeczy Wisły znajdujących się na terenie Warszawy. Jako organizmy wskaźnikowe przyjęto makrobezkręgowce bentosowe strefy brzegowej, łowione za pomocą zestawów kolonizacyjnych [PN-EN ISO 9391:2001]. Analizowane obszary to: Jezioro Go-cławskie oraz kompleks starorzeczy Jezioro Powsinkowskie i Jezioro Wilanowskie. Badania wykazały wysokie bogactwo i różnorodność makrobezkręgowców zasiedlających badane starorzecza. Stwierdzono dużą zmienność zespołu w obrębie zbiorników jak i w trakcie prowadzonych badań. Duża liczba taksonów złowionych w poszczególnych zbiornikach spowodowała, że przy zastosowaniu metody BMWP-PL, jakość wody tych akwenów oceniono jako wysoką i najwyższą (Gocławskie: klasa I, Powsinkowskie i Wilanowskie: klasa II). Średnia liczba punktów przypadająca na rodzinę (wskaźnik ASPT) jest jednak nie wysoka. Zasto-sowanie formuły Jaccarda pozwoliło na stwierdzenie, iż najbardziej podobne pod względem makrobezkręgowców są jeziora Gocławskie i Wilanowskie, następnie Gocławskie i Powsinkowskie. Najniższą wartość podobieństwa otrzymano dla kompleksu jezior Powsinkowskiego i Wilanowskiego. Przeprowadzone badania wskazują, iż wybrane starorzecza Wisły charakteryzują się bogatym i różnorodnym zespołem makrobezkręgowców bentosowych, co może świadczyć o ich dużej war-tości przyrodniczej.
...
W pracy przedstawiono próbę oceny realizacji Polityki Ekologicznej Państwa w dziedzinie ochrony wód. Poprawa stanu jakościowego i ilościowego wód wynika z usprawnienia systemu zarządzania wodami, zacieśniania współpracy w związku z ochroną wód przygranicznych, uregulowanie problematyki opłat i kar w gospodarowaniu wodami, rozbudowę obiektów małej retencji, uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej, znowelizowanie przepisów prawnych dotyczących ochrony wód i gospodarki wodnej, zacieśnianie granic pomiędzy gospodarką wodną a gospodarką narodową oraz szeroko rozumianą edukację ekologiczną. Pomimo zauważalnych efektów realizacji polityki ekologicznej państwa w zakresie ochrony wód, zakwalifikowanie większości wód w Polsce do wód o złym stanie wymaga kontynuacji podjętych działań.
...
W pracy przedstawiono wyniki analiz wysokorozdzielczych zobrazowań sa-telitarnych fragmentu doliny Wisły środkowej w okolicach Magnuszewa. Prace były prowadzone równolegle z badaniami geologicznymi powierzchni tarasu zalewowego i strefy korytowej. Ich celem była identyfikacja stref charakteryzujących się występowaniem tendencji do koncentracji strumienia wielkich wód, a także ocena przydatności zdjęć w konstruowaniu modelu morfogenezy odcinka doliny i formułowaniu prognozy przebiegu procesów fluwialnych. Badania były prowadzone w ramach realizacji projektu nr 2P04E06929 „Znaczenie czynników morfogenetycznych w kształtowaniu różnorodności siedliskowej wybranych od-cinków dolin rzek na Niżu Polskim".
...
W artykule przedstawiono podstawowe założenia nowej metodyki MHR (Monitoring Hydromorfologiczny Rzek), która spełnia zalecenia Ramowej Dyrek-tywy Wodnej 2000/60 oraz normy europejskiej PN-EN 14 614. Metodyka ta uwzględnia również kompatybilność z wymogami dyrektyw dotyczących raporto-wania, systemów informacyjnych, jak i rozporządzeń Ministra Środowiska. W trakcie tworzenia metodyki MHR bazowano na doświadczeniach zebranych w ostatnich 25 latach w krajach środkowej Europy przy badaniu warunków hy-dromorfologicznych rzek, przy czym oparto się na dotychczasowych pracach zmie-rzających do wdrażania w Polsce Ramowej Dyrektywy Wodnej.MHR przewiduje dokonanie oceny warunków hydromorfologicznych w systemie, hierarchicznym, umożliwiając tym samym określenie liczbowej wartości współczynnika jakości ekologicznej. Podstawę systemu stanowią cztery elementy: reżim hydrologiczny, ciągłość rzeki, morfologia koryta i dolina zalewowa. Każdy element jest charakteryzowany przez kilka wskaźników, a te przez wybrane atrybuty. Taka forma oceny wskaźników i elementów pozwala na określenie parametru powodującego nieuzyskanie dobrego stanu lub potencjału ekologicznego. Ocenę jednolitej części wód powierzchniowych uzyskuje się poprzez ocenę średnią z poszczególnych elementów. Zaproponowana metoda ma swoje oparcie na istnie-jących mapach topograficznych, ortofotomapach, danych IMGW oraz na danych od administratorów cieków. Z założenia badania terenowe powinny obejmować co najmniej 10% długości badanej jednolitej części wód.Stwierdzona znaczna zmienność badanych wskaźników wzdłuż biegu rzek wskazuje na konieczność objęcia monitoringiem całej ...
W pracy przedstawiono wyniki badań wartości przyrodniczo-rolniczej użytkowanych łąk doliny kanału Łasica w Kampinoskim Parku Narodowym. War-tość przyrodniczą oceniono na podstawie składu florystycznego, warunków siedli-skowych, zidentyfikowanych zbiorowisk roślinnych oraz występujących cennych pod względem przyrodniczym gatunków roślin i zwierząt. Wartość rolniczą osza-cowano na podstawie produktywności oraz wartości paszowej fitocenoz łąkowych obliczonej metodą botaniczną Klappa [1974]. W analizowanym obszarze zidenty-fikowano 6 typów florystycznych: zbiorowisko z Alopecurus pratensis, Filipendula ulmaria / Valeriana officinalis, Ranunculus repens, Festuca rubra / Poa pratensis, Deschampsia ceaspiotsa, Anthoxantum odoratum. Przeprowadzona waloryzacja łąki doliny kanału Łasica wykazała, że pod względem rolniczym są one mało przydatne, natomiast są cenne przyrodniczo pod względem zachowania bioróżnorodności gatunkowej i siedliskowej. W związku z występowaniem ptaków czynnie chronionych, zachowanie obecnych walorów przyrodniczych łąk wymaga utrzymania dotychczasowej ekstensywnej gospodarki rolnej.
...
Opracowane przez Komisję Europejską w 2007 roku szczegółowe reko-mendacje wprowadzają nowe uwarunkowania związane z zapewnieniem ciągłości korytarzy rzecznych. Istniejące budowle piętrzące powinny być wyposażone w przepławki dla zachowania warunków restytucji ryb, a nowe budowle hydro-techniczne powinny uwzględniać takie rozwiązania techniczne, które nie powodują zmian stanu hydromorfologicznego. Celem zachowania warunków stabilności biologicznej dla ryb dwuśrodowiskowych wg Instytutu Rybactwa muszą być speł-nione następujące kryteria stabilności biologicznej przy projektowaniu i eksploatacji przepławek: - kryterium prądu wabiącego,- kryterium prędkości granicznych,- kryterium dopuszczalnego napełnienia w przepławce,- kryterium dopuszczalnej wielkości strat Δh przy przepływie przez rygiel dla przepławek ryglowych.W artykule przedstawiono wyniki modelowania numerycznego 400-metrowego odcinka rzeki obejmującego jaz powłokowy, małą elektrownię wodną oraz przepławkę dla ryb typu ryglowego. Podjęte działania skupiały się na takim ukształtowaniu przepływu w przepławce i modyfikacji konfiguracji dna na wylocie z elektrowni, aby wytworzyć prąd wabiący. Wyniki modelowania numerycznego zostały porównane z wartościami otrzymanymi ze wzorów empirycznych.
...
Dla oceny wpływu zrzutu zawiesin kopalnianych na obciążenie wód rzeki Nysy Łużyckiej przeprowadzono eksperyment polegający na sterowanym zrzucie wód kopalnianych do Miedzianki, z zachowaniem w wodach Nysy Łużyckiej za-wartości zawiesin ogólnych nieprzekraczających wartości progowej 30 mg/l. Prze-badano zmienność ilościowo-jakościową wprowadzonego ładunku zawiesin na od-cinku ok. 110 km, w 15 przekrojach Nysy Łużyckiej od Sieniawki do Łęknicy. Podstawę do określenia czasu przepływu analizowanej strugi wody Nysy Łużyckiej, wyznaczającego czas poboru kolejnych próbek wód rzecznych, stanowiły nomogramy czasu przepływu opracowane dla danych z wielolecia 1991-2008. Ba-dania przeprowadzono w strefach przepływów niskich i średnich. Ustalono, że wprowadzane do wód Nysy Łużyckiej wody kopalniane po ich oczyszczeniu na wysokosprawnych oczyszczalniach wnoszą zawiesiny o małej zdolności sedymen-tacyjnej, których zmiany ilościowe w odbiorniku warunkowane są wyłącznie pro-cesem rozcieńczania. Koncentracja zawiesin, jaką Nysa Łużycka prowadzi przy przepływach niskich i średnich, powyżej i poniżej obszaru oddziaływania kopalni, utrzymuje się w granicach klasy I, tj. poniżej 25 mg/l.
...
W pracy przedstawiono analizę i ocenę zmian stanu fizykochemicznego i struktury ichtiofauny rzeki Małej Wełny latach 2000-2009. W okresie badań pod względem stanu fizykochemicznego wody rzeki zakwalifikowano do stanu umiar-kowanego, ze względu na wskaźniki tlenowe (tlen rozpuszczony, BZT5 i ChZT) i biogenne (azot azotanowy i amonowy). Przeprowadzone badania struktury ichtio-fauny, na 7 odcinkach usytuowanych wzdłuż biegu rzeki wykazały, że zarówno li-czebność, jak i biomasa na poszczególnych stanowiskach badawczych była zróżni-cowana, a wskaźnik różnorodności Shanonna wynosił H = 0,9. Ichtiofauna była reprezentowana przez 18 gatunków ryb, spośród których największy udział w łącznej biomasie wszystkich stanowisk w roku 2008 miał szczupak 47%, nato-miast ilościowo dominował ciernik 206 szt., co stanowiło 32% całości. Spośród 18 gatunków ryb występujących w wodach badanej rzeki - 15 gatunków zakwali-fikowano do kategorii ryb zagrożonych niższego ryzyka, a 3 gatunki do zagrożo-nych wyginięciem. Stan ekologiczny rzeki oceniony na podstawie struktury ichtio-fauny i jakości wody uznano jako umiarkowany, co wskazuje na umiarkowany poziom zakłóceń wynikający z działalności człowieka, ale wyższy niż występujący w warunkach stanu dobrego.
...
Praca ukazuje wyniki badań i obserwacji zlewni Drawy w latach 2007-2009. Stwierdzono, że na badanym obszarze istnieją miejsca skazane na silne od-działywanie czynników antropogenicznych. Za główne źródła niekorzystnych zmian w środowisku wodnym uznano: spływ do wód nieoczyszczonych ścieków gospodarczych i komunalnych, nadmierne nawożenie gleb oraz znaczną liczbę bu-dowli hydrotechnicznych, utrudniających lub całkowicie uniemożliwiających mi-grację ryb. Problem dotyczy szczególnie troci i łososia, dla których obecnie jedynym dopływem Drawy pozbawionym barier jest rzeka Płociczna, chociaż w górnych odcinkach tej rzeki też znajdują się miejsca utrudniające migrację ryb. Dotyczy to również jej ważnych dopływów Cieszynki i Młynówki.
...
Przedmiotem badań była dolina górnego odcinka rzeki Tocznej (do 31 + 650 km biegu) o powierzchni 865,4 ha na obszarze rolniczym w gminie Olszanka woj. mazowiecke. W ramach badań przeprowadzono analizę sposobu gospodarowania wodą i użytkowania ziemi przed i po 30 latach od regulacji rzeki. W opracowaniu wykorzystano dane archiwalne, metodę nakładania danych z map topograficznych i ortofotomap w programie ArcGIS. Przeprowadzono waloryzację obszaru w terenie (2009-2010). Badania obejmowały analizę: zakresu regulacji rzeki, stanu infrastruktury melioracyjnej, struktury użytkowania ziemi, stanu zasobów przyrodniczych oraz wartości rolniczej przestrzeni produkcyjnej doliny. Opracowano mapy ilustrujące zasięg i zakres zmian w dolinie. Zmiana koryta rzeki w górnym odcinku spowodowała zmianę struktury użytkowania ziemi, zwiększenie powierzchni gruntów ornych oraz siedlisk łąkowych. W górnym odcinku użytki zielone położone są w wąskim pasie w strefie przybrzeżnej koryta rzeki. Według podziału typologicznego należą one do grądów podmokłych, charakteryzują się najmniejszą produktywnością i wartością żywieniową. W środkowym odcinku za-kres regulacji rzeki był najmniejszy. Na znacznej części doliny koryto zachowało naturalny bieg. W strukturze użytkowania rolniczego dominują nadal użytki zielone, lecz przekształceniu uległy siedliska łąkowe. Skład botaniczny wskazuje na duży udział siedlisk pobagiennych. Dolny odcinek rzeki cechuje najlepszy stan systemu melioracyjnego. Obszar odznacza się dużym zróżnicowaniem siedliskowym i krajobrazowym oraz największą ...
W pracy przedstawiono charakterystyki sześciu wybranych projektów rena-turyzacji rzek, z których trzy opracowano w Polsce oraz po jednym w Danii, Anglii i Niemczech. Pięć z tych projektów zostało już zrealizowanych, w tym jeden częściowo, natomiast w jednym przypadku przedstawiono opracowanie koncep-cyjne. Przy wyborze obiektów kierowano się ich zróżnicowaniem pod względem celów projektu, skali przedsięwzięcia i zastosowanych środków technicznych. Na tej podstawie wykonano analizy działań renaturyzacyjnych pod kątem celów i zakresu prowadzonych robót. Podstawowym celem renaturyzacji jest poprawa warunków środowiskowych, przyrodniczych i krajobrazowych z tym, że w po-szczególnych projektach cel ten jest osiągany różnymi środkami. Zasadą jest uwzględnianie w projektach wielu dodatkowych celów, w tym związanych z go-spodarczym wykorzystaniem rzeki i doliny, do których między innymi można zali-czyć poprawę warunków ochrony przed powodzią, funkcjonowania infrastruktury technicznej i żeglugi oraz rozwój turystyki i rekreacji.
...
Doliny rzeczne charakteryzują się jednymi z największych walorów przy-rodniczych, spełniając wiele istotnych funkcji w lokalnych systemach przyrodni-czych. Z uwagi na dużą ilość działań podejmowanych przez człowieka w dolinach rzecznych, związanych z ich zagospodarowaniem, głównie dla potrzeb ochrony przeciwpowodziowej, gospodarczych, turystycznych, wiele z tych obszarów uległo znacznym przekształceniom. Ich podstawowe funkcje w systemie przyrodniczym zostały naruszone. Celem artykułu jest określenie stanu i funkcjonowania doliny Odry w województwie opolskim jako korytarza ekologicznego. Dokonano analizy wewnętrznej struktury ekologicznej doliny Odry w województwie opolskim, ro-zumianej jako układ wzajemnie powiązanych obszarów węzłowych (biocentrów) oraz ciągów ekologicznych (korytarzy). Zidentyfikowano także podstawowe bariery ograniczające funkcjonowanie ekologicznego systemu przestrzennego doliny Odry a także obniżające funkcjonalność samego korytarza ekologicznego. Efektem przeprowadzonych badań jest model powiązań i zależności ekologicznych doliny oraz diagnoza stanu korytarza doliny Odry w województwie opolskim.
...
Inwestycje hydrotechniczne realizowane na obszarach ostoi Natura 2000 mogą charakteryzować się potencjalnie znaczną konfliktowością w stosunku do walorów przyrodniczych. Dla ograniczenia negatywnych skutków ich realizacji na-leży przeprowadzać ocenę wpływu na środowisko przyrodnicze poprzedzoną in-wentaryzacją i waloryzacją przyrodniczą. Podstawową zasadą jest zapobieganie i ograniczenie strat przyrodniczych. Na obszarach, gdzie są one nieuniknione wska-zuje się na metody kompensacji. Ocena stanu walorów przyrodniczych terenu stopnia wodnego w Chróścicach nie wskazuje na występowanie znacznych ograni-czeń dla projektowanej przebudowy. Najbardziej konfliktowe są prace prowadzone w międzywalu rzeki. Dla przywrócenia siedlisk gatunków chronionych w ostoi Natura 2000 zaproponowano koncepcję kompensacji przyrodniczej, którą uzgodniono z projektantami inwestycji. Na podstawie przeprowadzonych analiz stwierdzono, że można pogodzić ochronę walorów przyrodniczych chronionych w ostoi z realizacją przedsięwzięcia.
...
Przyjęcie Ramowej Dyrektywy Wodnej nałożyło na Polskę obowiązek przeprowadzanie oceny i klasyfikacji jakości wód poprzez określenie ich stanu ekologicznego. Podstawą do oceny stanu wód powierzchniowych są elementy bio-logiczne, wśród których główny składnik stanowią makrofity. Makrofitowa Metoda Oceny Rzek (MMOR) wykorzystywana jest od 2007 roku na potrzeby monitoringu wód płynących w Polsce. Polega ona na ilościowej i jakościowej charakterystyce roślinności wodnej w obrębie analizowanego odcinka rzeki, co daje możliwość określenia stopnia degradacji rzeki i określenia jej trofii na podstawie wskaźnika, jakim jest Makrofitowy Indeks Rzeczny (MIR). Podczas oceny branych jest pod uwagę 149 gatunków roślin wodnych.Ocenie poddano małą, nizinna rzekę - Cetynię. Na wytypowanym 100-metrowym odcinku rzeki określono skład roślinności wodnej (makrofitów) uzupełniony opisem parametrów abiotycznych środowiska rzecznego (parametry hydromorfologiczne rzeki, ocenę stopnia zacienienia i przekształcenia koryta). Na ich podstawie obliczono Makrofitowy Indeks Rzeczy, który dla analizowanego odcinka rzeki przyjmuje wartość 30,21 co klasyfikuje rzekę do umiarkowanej klasy stanu ekologicznego. W pracy przedstawiono także wstępne wyniki wskaźników tlenowych (BZT5 i ChZT-Cr) oraz stężenia tlenu rozpuszczonego. Według Rozpo-rządzenia [2008] w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód po-wierzchniowych stwierdzono, że wody rzeki Cetynii nie osiągają dobrego stanu chemicznego.
...
