Zeszyt: 2006, vol. 3 / 4 / 3
Obecnie jednym z najważniejszych zadań gospodarki wodnej zgodnie z wymogami Ramowej Dyrektywy Wodnej (RDW) jest przeciwdziałanie pogarszaniu się stanu części wód i osiągnięcia dobrego stanu wszystkich wód do końca roku 2015. Dla wód powierzchniowych „dobry stan” jest wyznaczony przez „dobry stan ekologiczny”. Stan ekologiczny zgodnie z RDW wyznaczają biologiczne elementy jakości, wspomagane przez hydromorfologiczne i fizyczno-chemiczne elementy jakości. Aby w pełni sprostać wymogom RDW do oceny jakości wód powierzchniowych należy wprowadzić ocenę hydromorfologiczną. W wielu krajach europejskich, w tym również w Polsce, wypracowano wiele metod uwzględniających zintegrowane metody oceny jakości rzek. Metody te obok komponentu biologicznego i fizykochemicznego uwzględniają strukturalne cechy wód powierzchniowych w tym m.in.: reżim hydrologiczny, ciągłość rzeki, warunki morfologiczne. W artykule zostanie przedstawione porównanie metod stosowanych w krajach Unii Europejskiej z metodami stosowanymi w Polsce w świetle zaleceń RDW i norm CEN. ...
Rzeka Smortawa, prawobrzeżny dopływ Odry jest typową rzeką nizinną, której źródła położone są na wysokości 175 m n.p.m. na południowy wschód od Namysłowa. Do Odry uchodzi ona w 223+350 km jej biegu, powyżej Wrocławia koło Jelcza, na wysokości 124 m n.p.m. W górnym i dolnym biegu jest uregulowana, natomiast w środkowym zachowuje naturalny charakter. Obecnie zgodnie z wymogami Ramowej Dyrektywy Wodnej i Prawa Wodnego zobligowani jesteśmy do oceny stanu ekologicznego cieków wodnych. Jednym z elementów tej oceny jest analiza zmienności parametrów hydromorfologicznych jako parametrów wspierających ocenę biologiczną. Artykuł poświęcony jest charakterystyce ocenianych parametrów hydromorfologicznych rzeki wg metody Ilnickego i Lewandowskiego oraz ich zmienności na badanym odcinku rzeki. Ponadto za pomocą analizy skupień metodą Warda zostanie ocenione podobieństwo pomiędzy badanymi parametrami hydromorfologicznymi. ...
Polska jako kraj członkowski Unii Europejskiej została zobowiązana do wdrożenia Ramowej Dyrektywy Wodnej. Jednym z głównych celów zawartych w Dyrektywie jest osiągnięcie dobrego stanu wód do 2015 roku. Do określenia ekologicznego i chemicznego stanu wód wykorzystywane mają być wyniki badań monitoringowych. Ocena stanu ekologicznego cieku, rozumiana jako stopień odchylenia od wartości wzorcowych poszczególnych parametrów, przeprowadzana jest na podstawie warunków referencyjnych. Uwzględniając dane ze stanowisk monitoringu, opinie ekspertów oraz dane historyczne, wyznaczono wstępne warunki referencyjne specyficzne dla każdego spośród 25 typów cieków w Polsce, ustalonych w ramach typologii wód płynących. Wyodrębnione zostały silnie zmienione oraz sztuczne części wód oraz określono - biorąc pod uwagę presję i oddziaływania - części wód zagrożone nieosiągnięciem celu, jakim jest dobry stan ekologiczny do 2015 roku. Zgodnie z zapisami Ramowej Dyrektywy Wodnej w ramach warunków referencyjnych ustalono wstępną charakterystykę abiotyczną oraz przeprowadzono próbę biologicznej weryfikacji warunków referencyjnych dla wybranych typów cieków, z wyszczególnieniem biologicznych elementów jakości. W pracy opisano kryteria doboru miejsc referencyjnych oraz metody wyznaczania warunków referencyjnych. Przedstawiono stan prac nad ustaleniem warunków referencyjnych dla powierzchniowych wód płynących w Polsce oraz zakres koniecznych dalszych przedsięwzięć. Ustalone wartości warunków referencyjnych stanowić będą podstawę do oceny stanu ekologicznego danego cieku, pozwalającą m.in. na określenie stopnia naturalności cieku ...
W artykule scharakteryzowano pokrótce wybrane, europejskie metody (hydro)morfologicznej waloryzacji rzek z punktu widzenia zakresu ich stosowalności. Przytoczono wyniki wstępnej waloryzacji rzeki Stradomki, dokonanej z wykorzystaniem metodyki opartej analizy oddziaływań (presji) i ich skutków, której celem jest wskazanie części wód zagrożonych nieosiągnięciem celów środowiskowych, zdefiniowanych w Ramowej Dyrektywie Wodnej. Przedstawiono także problemy, jakie wyniknęły w trakcie próby zastosowania metody River Habitat Survay w celu określenia klasy hydromorfologicznej tej rzeki. Na koniec podano wnioski z przeprowadzonego eksperymentu. Postawiono również zasadnicze pytania, na które należy odpowiedzieć, przystosowując metodę RHS do warunków rzek i potoków w zlewniach górskich. ...
Badania realizowane w zlewni rzeki Pilicy, w ramach projektów badawczych KBN i środków ONZ, przyczyniają się do rozpoznania dynamiki procesu zasilania i eutrofizacji Zbiornika Sulejowskiego, a także służą opracowaniu naukowych podstaw ekohydrologicznego podejścia do ochrony zasobów wodnych. Artykuł przedstawia analizę procesu transportu rumowiska unoszonego na tle dynamiki przepływu rzeki Pilicy, pod kątem rozpoznania procesu zasilania Zbiornika Sulejowskiego materią mineralną i organiczną z wykorzystaniem metod analizy statystycznej. Metody te pozwalają na określenie powiązań i zależności pomiędzy wynikami opisującymi transport rumowiska unoszonego systemem rzecznym a przepływami niskimi, średnimi oraz wezbraniowymi. ...
Przy wsparciu finansowym Unii Europejskiej, w ramach Porozumienia Bliźniaczego PHARE PL/IB/2001/EN/02 „Wdrażanie Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 na terenie Polski", wykonane zostały opracowania planów ochrony dla wybranych obszarów zgłoszonych do sieci NATURA 2000. Program realizowany był przez IUCN przy wsparciu Ministerstwa Ekologii i Zrównoważonego Rozwoju Republiki Francuskiej i Ministerstwa Środowiska Rzeczpospolitej Polskiej. Przygotowanie planów zarządzania wybranych pilotażowych obszarów zgłoszonych do sieci NATURA 2000 miało na celu także opracowanie metodologicznych narzędzi zarządzania obszarami. W ramach projektu opracowane zostały m.in. programy zarządzania dla dwóch zatwierdzonych obszarów: ptasiego „Małopolski Przełom Wisły” (PLB140006) i siedliskowego (habitat) „Dolina Zwolenki” (PLH140008) oraz projektowanego obszaru siedliskowego „Przełom Wisły w Małopolsce”. Sformułowano następujące cele strategiczne dla ochrony siedlisk i gatunków ww. obszarach:
I. Podtrzymanie naturalnych procesów kształtujących dolinę Wisły, zachowanie warunków siedliskowych do funkcjonowania ekosystemów, w szczególności zachowanie, a w razie potrzeby przywrócenie właściwych stosunków wodnych oraz utrzymanie wysokiej jakości i właściwego składu fizykochemicznego wód.
II. W ekosystemach leśnych i zadrzewieniach doliny Wisły strategicznym celem jest zachowanie bądź renaturyzacja powierzchni zajętych przez siedliska łęgowe i grądowe oraz utrzymanie bądź poprawa warunków funkcjonowania związanych z nimi gatunków, przede wszystkim ptaków. Następnym strategicznym celem dla ochrony obszaru Przełomu Wisły w Małopolsce jest zabezpieczenie siedlisk związanych z użytkowaniem rolniczym: (a) siedlisk łąkowych poprzez ...
Przywrócenie możliwości samooczyszczania się rzek jest jednym z ważniejszych elementów poprawy jakości wód powierzchniowych w Polsce i na świecie. Roboty regulacyjne rzek nie są obojętne dla środowiska i ekosystemu rzeki, ponieważ powodują zmiany w zdolnościach do samooczyszczania się jej wód. W artykule przedstawiono wyniki badań dotyczących zmian natlenienia i BZT5, jak również temperatury i odczynu wody w roku hydrologicznym 2003/04 na odcinku nieuregulowanym i uregulowanym. W toku badań oceniono warunki samooczyszczania się wód rzeki Smortawy. ...
Nadrzeczne siedliska leśne są terenami niezwykle cennymi ekologicznie, wiele z nich należy do sieci NATURA 2000. Niestety, warunki wodne na tych obszarach w ostatnich dziesięcioleciach uległy bardzo dużym zmianom, a zmiany te mają wpływ na ich degradację. Z tego względu podjęto badania nad różnicowaniem się siedlisk pod wpływem zmiennych warunków wodnych na terenach zalewowych, biorąc pod uwagę odrzański polder zalewowy Lipki-Oława, porośnięty lasem. W artykule przedstawiona została analiza warunków wodnych i siedliskowych wykonana w latach 1997–2000. ...
Celem pracy było przedstawienie wyników ekomorfologicznej waloryzacji Kanału Mosińskiego na podstawie badań terenowych. Zastosowano pionierską metodę terenową, opracowaną w Katedrze Ochrony i Kształtowania Środowiska AR w Poznaniu w 1995 roku. Badaniami objęto ponad 22 kilometrowy odcinek Kanału Mosińskiego, lewego dopływu Warty. Podzielono go na 37 homogenicznych odcinków, które przeanalizowano pod kątem cech morfometrycznych, hydrograficznych oraz jakości fizykochemicznej wód. Wyniki wskazują na niską wartość ekomorfologiczną cieku (IV kategoria naturalności). W większości zaklasyfikowano go do IV i III kategorii. Jedynie krótkie fragmenty w dolnym i górnym biegu zaliczono do kategorii II. ...
Celem pracy było przeprowadzenie oceny stanu hydromorfologicznego Kanału Mosinskiego metoda przegladowa oraz porównanie jej z wynikami badan terenowych. Realizujac główny cel, do oceny stanu hydromorfologicznego cieku wybrano niemiecka, przegladowa metode LAWA z 2002 roku. Poddany ocenie odcinek kanału długosci 15,9 km leGy pomiedzy mostem na drodze Głuchowo-Steszew, a ujsciem cieku do Warty. W pracy wskazano podobienstwa i róGnice w ocenie cieku metodami przegladowa i terenowa oraz ich przyczyny. Obie metody przeanalizowano pod katem załoGen teoretycznych, dokładnosci oraz moGliwosci prowadzenia monitoringu hydromorfologicznego wód płynacych. Pomimo róGnic w ocenie czastkowej, ocena koncowa w obu przypadkach klasyfikuje ciek do tej samej IV kategorii naturalnosci. ...
W artykule przedstawiono wpływ zrzutu ścieków opadowych na hydrologię i chemizm wód małych rzek. Do badań wytypowano zlewnie niewielkich cieków – Jamny, Mlecznej oraz Rowu Murckowskiego zlokalizowanych na terenie Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego. Wykazano, że odprowadzanie ścieków opadowych do rzek wywołuje dynamiczne zmiany chemizmu ich wód. Są one zarówno następstwem samej jakości ścieków, jak i procesów resuspencji wprowadzającej zanieczyszczone osady w toń wodną. W okresie wiosennych roztopów zaobserwowano gwałtowny wzrost przewodności elektrycznej. Jest to następstwo zmywu soli użytej zimą do usuwania lodu z dróg. Intensyfikacji ulegają również procesy erozyjne, prowadząc do transformacji przekrojów poprzecznych koryt. W przypadku rzeki Jamny nastąpił kilkakrotny wzrost powierzchni przekroju poprzecznego koryta w stosunku do okresu sprzed intensywnej urbanizacji zlewni. W przypadku niewielkiego cieku – Rowu Murckowskiego (Katowice) obniżenie dna koryta poniżej wyprowadzenia głównego kolektora ścieków opadowych sięgnęło 1,5 m. ...
Jak wynika z wielu prac naukowych, zbiorniki wodne ulegają zamulaniu z różną intensywnością i w związku z tym wymagają po określonym czasie odmuleniu i renowacji. Sposobów odmulenia jest kilka, jednakże pozostaje problem zagospodarowania osadów wydobytych z dna. To z kolei zależy od jakości osadów dennych, ich stanu ekologicznego, a przede wszystkim od cech chemicznych (zwłaszcza od zawartości metali ciężkich). Właściwości chemiczne osadów zależeć mogą od lokalizacji zbiorników, na obszarach zmienionych antropogenicznie, czy też w terenach czystych ekologicznie. W pracy porównano wyniki badań właściwości osadów kilku wybranych małych zbiorników wodnych oraz stawu rybnego. Zbadano skład granulometryczny osadów, jego zmienność na obszarze dna, zawartość części organicznych oraz obecność sześciu podstawowych metali ciężkich i ich rozkład w zbiorniku. Podjęto próbę określenia matematycznej zależności między składem granulometrycznym i metalami ciężkimi oraz między zawartością części organicznych a metalami ciężkimi. Określono także (na podstawie tabel dopuszczalnego, chemicznego zanieczyszczenia gleb) możliwość rolniczego wykorzystania osadów po ich wydobyciu z dna zbiorników. ...
W artykule przedstawiono charakterystykę hydrochemiczną ścieków opadowych w zlewni zurbanizowanej. Próby wód pobierano u wylotu kolektora ścieków opadowych do zbiornika retencyjnego zlokalizowanego w Czeladzi (województwo śląskie). Ścieki opadowe pobierano podczas wiosennych roztopów oraz latem w trakcie wystąpienia opadu burzowego (nawalnego). Wykazano, że ścieki opadowe charakteryzuje wysoki poziom zanieczyszczenia zarówno substancjami mineralnymi, jak i pierwiastkami biogennymi. Ścieki roztopowe charakteryzuje wysoka przewodność elektryczna (rys. 1) osiągająca maksymalnie wartość 7 [mS/cm]. Wysokie wartości przewodnictwa spowodowane są głównie dużą koncentracją chlorków (rys. 3). Ich źródłem są sole używane zimą do usuwania lodu z dróg. Zarówno wiosną, jak i latem najmocniej zanieczyszczona była pierwsza fala ścieków opadowych (First Flow) spłukująca zanieczyszczenia zalegające na powierzchni zlewni. ...
W latach 2002–2005 przeprowadzono szczegółowe badania hydrologiczne i biologiczne na wybranych, charakterystycznych odcinkach środkowej Wkry, reprezentującej typ średniej wielkości rzeki Niżu Polskiego. Ustalono, że różnorodność biologiczna strefy korytowej nie jest uzależniona od samego faktu regulacji cieku, ile od obecności specyficznych, powtarzalnych mikrosiedlisk o określonych parametrach hydromorfologicznych. Przeanalizowano relacje pomiędzy typami mikrosiedlisk a występowaniem poszczególnych grup taksonomicznych bezkręgowców. Praca prezentuje wyniki tych analiz oraz rozważania na temat wpływu poszczególnych mikrosiedlisk na mozaikę ekosystemów rzecznych. ...
W pracy scharakteryzowano najcenniejsze biocenozy w krajobrazie rolniczym powiatu koszalińskiego. Na szczególną uwagę zasługują mokre łąki i torfowiska. Są one siedliskiem dla cennych gatunków i rzadkich fitocenoz. Ich przetrwanie często uzależnione jest od zachowania bądź przywrócenia tradycyjnych sposobów gospodarowania – koszenia i wypasu. Szansą w tym zakresie są programy rolno-środowiskowe. Wśród rolników powiatu koszalińskiego dużym zainteresowaniem cieszyły się pakiety związane z ekologiczną uprawą na trwałych użytkach zielonych (pakiet S02b1 i S02b2) oraz utrzymaniem łąk ekstensywnych (P01), małe zainteresowanie dotyczyło pakietu ochrony pastwisk (P02). Znacznie większe możliwości ochrony szaty roślinnej daje projekt nowego programu rolno-środowiskowego na lata 2007–2013, zwłaszcza dodatkowe pakiety mające na celu ochronę siedlisk przyrodniczych i stanowisk lęgowych ptaków. ...
Badania aktywności oddychania gleby prowadzono w sezonie 2005 w dolinie rzeki Kurówki (dopływ Narwi) na trzech transektach z dwudziestoma czterema stanowiskami. Transekty poprowadzono od wyniesienia terenu do rzeki Kurówki, a na poszczególnych stanowiskach zamontowano piezometry. Obejmowały one pola uprawne ze zbożami, zbiorowiska zaroślowe, łąkowe, szuwarowe i zarośla wierzbowe. Na badanym terenie występują gleby piaszczyste, gliniaste oraz organiczne na terasie zalewowej rzeki Kurówki. Badania szaty roślinnej prowadzono w sezonie wegetacyjnym 2005. Roślinność zbadano powszechnie stosowaną metodą Braun- Blanqueta, wykonując łącznie 32 zdjęcia fitosocjologiczne. Układ syntaksonomiczny oraz przynależność syntaksonomiczną gatunków przyjęto za Matuszkiewiczem [2001], zaś nomenklaturę roślin naczyniowych podano wg Mirka i in. [1995]. Do badania aktywności oddychania gleby zastosowano zestaw OxiTop®- Control firmy WTW. Podstawą metody jest rejestracja ubytku/konsumpcji tlenu zużytego przez organizmy aerobowe rozkładające substancję organiczną, czyli biologiczna aktywność gleby. Podczas inkubacji przez 12 godzin w szafie klimatycznej w 20°C. Zawartość substancji organicznej w glebie oszacowana została metodą wagową wg Ostrowskiej i in. [1991]. Wstępne wyniki wykazują, że stanowiska najbardziej wilgotne, z których próbki glebowe odznaczały się wysokim tempem oddychania, obejmowały łąki świeże i zbiorowiska okresowo zalewane (z dominującymi Glyceria maxima i Phragmites austarlis), a najniższe w uprawach zbożowych. W większości próbek gleby pobór tlenu jest wprost proporcjonalny do zawartości ...
Zgodnie z ustawą Prawo wodne, poprzez cieki naturalne, rozumie się rzeki, strugi, strumienie oraz inne wody, płynące w sposób ciągły lub okresowy, naturalnymi korytami (Dz.U. 2005.239.2019 (U)). Cieki zurbanizowane, wg Osmulskiej-Mróz [1990], to z kolei położone w granicach miasta i drenujące tereny miejskie strumienie i rzeczki. Ich średnie dzienne natężenie przepływu nie przekracza 1,5 m3/s, a maksymalny stosunek szerokości do głębokości jest równy 20:1. Cieki zurbanizowane, często o rozwiniętej małej retencji, ulegały i ulegają w przyspieszonym tempie zanikowi, wskutek intensywnej urbanizacji lub stają się otwartymi (ewentualnie częściowo przykrytymi) kanałami transportującymi zanieczyszczenia do większych odbiorników. Szczególnie w obrębie ich zlewni dochodzi do kumulacji metali ciężkich w osadach, co może być przyczyną, razem z procesami eutrofizacji i zasolenia, degradacji potencjału ekologicznego i zaniku wrażliwych osobników roślinności wodnej. Przykładem takiego cieku w Krakowie jest rzeka Prądnik-Białucha. W celu oceny jej jakości określono wskaźniki fizykochemiczne (pH, PEW i Eh) oraz zawartość metali ciężkich w wodzie, zawiesinie i osadach dennych. W wodzie określono także stężenie chlorków, siarczanów, azotanów i fosforanów. Wyniki odniesiono do normatywów obowiązujących w Polsce i Unii Europejskiej. Obszar koryta rzeki zinwentaryzowano pod względem obecności źródeł zanieczyszczenia i występowania (ilościowość i stopień wrażliwości na stresory) roślinności wodnej w warunkach ekologicznie trudnych. ...
Rzeki wraz z przyległymi terenami dolinowymi stanowią jeden z najcenniejszych siedliskowo elementów krajobrazu. Działalność człowieka na przestrzeni wieków doprowadziła do różnego typu przekształceń wielu odcinków rzek. Zauważono konieczność przeprowadzenia działań naprawczych w postaci zabiegów renaturyzacyjnych. Zaistniała więc potrzeba oceny aktualnego stanu cieków. Ocena taka ma ułatwić wskazanie odcinków najbardziej przekształconych i najmniej odbiegających od stanu naturalnego, wartych zabiegów ochronnych. W ciągu lat powstało w wielu krajach wielu metod dostosowanych do lokalnych warunków. W Polsce były to metody Ilnickiego i Lewandowskiego [1995] oraz Oglęckiego i Pawłata [2000]. Ostatnio pojawiła się kolejna metoda (o nazwie RHS), będąca przystosowaniem brytyjskiego protokołu do warunków polskich, mająca ułatwić wdrożenie Ramowej Dyrektywy Wodnej. W pracy przedstawiono porównanie waloryzacji ekomorfologicznej dokonane trzema wybranymi metodami. ...
Ochrona jakości zasobów wodnych przed zanieczyszczeniami pochodzenia rolniczego wymaga podejmowania wielokierunkowych działań. Jednym z nich jest ograniczanie zanieczyszczeń u źródeł ich powstawania poprzez prowadzenie m.in. odpowiedniej gospodarki rolnej, zarówno w strefie zabudowań gospodarczych, jak i na użytkach rolnych. Możliwość realizacji takich działań na terenach rolniczych dają odpowiednie pakiety programów rolno-środowiskowych. Przyczyniają się one do tworzenia trwałego i zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich, poprzez ochronę środowiska naturalnego, walorów przyrodniczych i dziedzictwa kulturowego. Są również instrumentem finansowym, jako wynagrodzenie za podejmowane działania na rzecz ochrony środowiska. W pracy omówiono istotę programów rolno-środowiskowych, ze szczególnym uwzględnieniem pakietów sprzyjających ochronie wód. Dla województwa opolskiego i na przykładzie zlewni zbiornika wodnego Brzózki, położonego w zlewni rzeki Pratwy w województwie opolskim, dokonano ilościowej i powierzchniowej analizy stanu realizacji pakietów na rzecz ochrony wód. Wykazano, że na terenie zlewni zbiornika największy udział powierzchniowy w realizacji pakietu „ochrona gleb i wód” mają duże przedsiębiorstwa rolne (o powierzchni powyżej 50 ha). Żaden z analizowanych wniosków rolno-środowiskowych nie zawierał pakietu „strefy buforowe”. Na podstawie przeprowadzonej inwentaryzacji w zlewni zbiornika stwierdzono, że potrzeba realizacji tego pakietu, zwłaszcza wokół zbiornika, jest duża. ...
W prezentowanej pracy przedstawiono hydrochemiczną charakterystykę jakości wody zlewni rzeki Pisi-Gągoliny, ciekawego obiektu środowiskowego. W czasie badań, próbki wody pobierano dwa razy w roku: zimą i wiosną. Fizyczne i chemiczne wskaźniki jakości wody były odniesione do wymagań dla jakości pięciu klas czystości wód powierzchniowych. Największy wpływ na obniżenie jakości wody miało stężenie fosforanów, tlenu rozpuszczonego i azotu amonowego. Stężenie tlenu rozpuszczonego zależne było od sezonu pomiarowego i miejsca pomiaru. Przeprowadzone badania wskazują na eutroficzny stan jakości wody. ...
