Streszczenie:

Wdrażana w Polsce Ramowa Dyrektywa Wodna (2000/60/UE) obliguje do poprawy stanu ekologicznego rzek. Konieczna jest zmiana w sposobie zarządzania systemami fluwialnymi, polegająca na ograniczeniu stosowania środków technicznych przy utrzymaniu koryt. Szczególnie wrażliwymi na wszelkie ingerencje są koryta rzek i potoków górskich. Niewłaściwe zabiegi przeprowadzane w tych korytach prowadzą w krótkim czasie do drastycznych zmian w ich obrębie, których konsekwencje są nie tylko przyrodnicze, ale też gospodarcze. Niniejsza monografia prezentuje współczesny stan wiedzy dotyczący przyczyn zmian koryt karpackich, ich reakcji na poszczególne interwencje oraz nowoczesnych, alternatywnych rozwiązań w kwestii ich zarządzania. Przedstawiono również metodykę kompleksowych badań geomorfologicznych koryt górskich, które, zdaniem autorów, powinny być przeprowadzane w celu lepszego rozpoznania ich funkcjonowania. Nadrzędnym celem publikacji jest pokazanie skutków pewnych działań, których podejmowanie w obecnym czasie wydaje się niesłuszne. Podkreślono konieczność interdyscyplinarnego podejścia do zarządzania systemami fluwialnymi, ponieważ ustalenie właściwych działań służących poprawie ich warunków środowiskowych wymaga zbadania współzależności wielu elementów przyrodniczych. Stąd praca adresowana jest do przedstawicieli różnych dziedzin, głównie do inżynierów hydrotechników, geomorfologów, biologów i ekologów. W ciągu ostatniego wieku nastąpiło widoczne przyspieszenie zmian morfologii koryt górskich. Przede wszystkim koryta zmieniły swój przebieg z wielonurtowego lub meandrującego w prosty lub kręty i uległy znacznemu pogłębieniu od 1,0 m do 4,0 m. W celu rozpoznania współczesnej struktury i dynamiki koryt oraz zmian w ich obrębie, zaproponowano procedurę badawczą, polegającą na kartowaniu podstawowych odcinków koryt (wydzielonych na podstawie przebiegu koryta w planie), opisie i pomiarze szeregu ich cech, a następnie przeprowadzeniu typologii tych odcinków. Badania takie prowadzono w korycie Czarnego Dunajca dwukrotnie: w 1977 r. i w 1999 r. Analiza typów odcinków koryta w 1977 r. wykazała, że system korytowy Czarnego Dunajca jest złożony i modelowany przez różne procesy fluwialne. Podobna analiza przeprowadzona po 22 latach dowiodła olbrzymich zmian w strukturze i dynamice koryta. Przede wszystkim zwiększyła się długość odcinków dociętych do litej skały i wzrosła liczba odcinków modelowanych przez erozję wgłębną. Jednocześnie nastąpiło skrócenie odcinków roztokowych. Tego typu przeobrażenia koryta Czarnego Dunajca i innych koryt karpackich nie są spowodowane przez czynniki przyrodnicze. W ciągu ostatnich 100 lat nie nastąpiła bowiem ani istotna zmiana reżimu rzek karpackich, ani zintensyfikowanie ruchów tektonicznych. Przyczyn zmian koryt należy upatrywać w pośrednich i bezpośrednich ingerencjach człowieka, z których najważniejsze to zmiana użytkowania ziemi w zlewniach górskich, eksploatacja rumowiska korytowego i regulacje koryt. Zmiana struktury użytkowania ziemi w polskich Karpatach zaznacza się wyraźnie od II połowy XX w. i polega na stopniowym przekształcaniu gruntów ornych na użytki zielone. Zwiększenie retencji zlewni oraz zmniejszenie rozmiarów spłukiwania materiału zwietrzelinowego spowodowało redukcję obciążenia koryt rumowiskiem i ich tendencję do pogłębiania. Prawdopodobnie największe przeobrażenia koryt wywołały jednak eksploatacja rumowiska i prace hydrotechniczne. Masowa eksploatacja żwirów z den koryt rzecznych rozpoczęła się po 1945 r...