Streszczenie:

Ryzyko jest nieodłączną częścią wszystkich procesów gospodarczych i występuje w związku z bieżącym funkcjonowaniem gminy i jej rozwojem, bez względu na kierunek i dominujący czynnik rozwoju lokalnego.
Tematem książki jest ryzyko w rozwoju gminy turystycznej, tj. ryzyko, które potencjalnie oddziałuje na możliwości realizacji celów podejmowanych przez gminę w związku z rozwojem turystyki, kreowaniem terytorialnej marki turystycznej oraz wykorzystaniem turystyki jako czynnika rozwoju lokalnego. Podjęcie przez władze gminy turystycznego kierunku rozwoju wiąże się z możliwością wystąpienia specyficznych kategorii ryzyka, które w przeciwnym razie nie występują. Materializacja tego ryzyka wywiera wpływ na skuteczność i efektywność realizacji planowanych działań. Celem przeprowadzonych badań była identyfikacja kategorii ryzyka związanego z realizacją przez gminę zadań z zakresu turystyki, a w szczególności z kreowaniem i funkcjonowaniem gminnego markowego produktu turystycznego, gdy działania w tym kierunku są podejmowane, by wykorzystać turystykę jako czynnik rozwoju lokalnego. Cel główny objął również skonstruowanie modeli takiego ryzyka wraz z opracowaniem wskazań sposobu ich adaptacji i wykorzystania w praktyce samorządowej, poprzez opracowanie zindywidualizowanego profilu ryzyka gminy turystycznej. Ryzyko gminy związane z rozwojem turystyki oraz kreowaniem i funkcjonowaniem gminnego markowego produktu turystycznego może mieć charakter specyficzny dla rozwoju turystyki w gminie i związany w szczególności z występowaniem i obsługą ruchu turystycznego na jej obszarze oraz tworzeniem odpowiednich warunków. Ryzyko to może też mieć charakter bardziej ogólny, wynikający co prawda z realizacji celów i działań w sferze turystyki, ale wspólny także dla innych, nieturystycznych obszarów działalności gminy. ryzyko w drugim wskazanym aspekcie występuje również, gdy turystyka nie stanowi bodźca rozwoju gminy, i jest powiązane z ogólnymi technicznymi, organizacyjnymi i finansowymi aspektami funkcjonowania gminy i realizacji zadań. W prowadzonej analizie przedmiotem zainteresowania jest wyłącznie ryzyko należące do pierwszego z opisanych rodzajów, tj. posiadające charakter specyficzny dla realizacji celów i działań podejmowanych przez gminę, jako jednostkę samorządu terytorialnego, z myślą o rozwoju turystyki na jej obszarze. Zakres przestrzenny badań obejmuje wybrane gminy turystyczne w Polsce, przy czym dla potrzeb analizy za gminę turystyczną uznano taką gminę, która jednoznacznie stawia na rozwój turystyki, tj. zaimplementowała kwestie związane z rozwojem turystyki w swoich dokumentach strategicznych. Materiały źródłowe wykorzystane w prowadzonej analizie obejmują gminne dokumenty o charakterze strategicznym (tj. strategie rozwoju produktu turystycznego, strategie rozwoju turystyki, strategie rozwoju gminy) oraz dane uzyskane w drodze badań bezpośrednich. Badania terenowe zostały przeprowadzone przez autora w latach 2015-2017 w wybranych gminach turystycznych. Jako instrument badawczy wykorzystano kwestionariusz ankietowy. Istotą gminy jest jej samodzielność. Swoboda gminy w sferze funkcjonowania i rozwoju łączy się z kwestią ryzyka. Potencjalne obszary ryzyka oraz jego czynniki mogą być identyfikowane zarówno w otoczeniu gminy (otoczenie polityczne, ekonomiczne, społeczne, etc.), jak i w niej samej, tj. w sposobie podejmowania decyzji, przyjętej strukturze organizacyjnej (wyrażającej się m.in. w postaci tworzonych jednostek organizacyjnych), zakresie i sposobie realizacji zadań. Włączenie turystyki do strategii rozwoju gminy tworzy szczególny obszar ryzyka. Z uwagi na specyfikę tego ryzyka, wynikającą m.in. z charakteru turystyki jako działalności gospodarczej, jako aktywności człowieka w czasie wolnym, a przede wszystkim jako czynnika rozwoju lokalnego, pobudzanie rozwoju turystyki stanowi istotny obszar działalności gminy, który powinien być poddany dalszym działaniom, związanym z zarządzaniem ryzykiem. Ryzyko, określane w tej pracy jako ryzyko gminy turystycznej, może mieć różny charakter. Można je opisać w pewnym układzie hierarchicznym, który odnosi się do procesu przyjęcia turystyki jako czynnika rozwoju lokalnego. W pierwszym rzędzie w gminie, podejmowana jest decyzja o włączeniu turystyki do strategii rozwoju gminy. Wówczas (zgodnie z przyjętym w pracy kryterium) dana gmina staje się (lub nie) gminą turystyczną. Gdy władze gminy podejmą już pozytywną decyzję w tej kwestii, wtedy, głównie w zależności predyspozycji obszaru gminy (m.in. istniejących walorów turystycznych), następuje wybór preferowanej formy turystyki. Każda z form turystyki wymaga podjęcia odpowiednich działań w celu pobudzenia jej rozwoju. Na tym etapie podejmowane decyzje koncentrują się wokół rodzaju interwencji w ramach lokalnej polityki turystycznej. Planowane są określone działania, a ich zakres, charakter i sposób realizacji warunkowane są głównie dotychczasowym poziomem rozwoju turystyki, pożądaną docelową intensywnością ruchu turystycznego, czy charakterem i stanem istniejącego zagospodarowania infrastrukturalnego. Ryzyko w rozwoju gminy turystycznej pojawia się już na etapie rozstrzygnięcia decyzji o podjęciu turystycznego kierunku rozwoju. Można nawet uznać, że ryzyko w tym względzie niesie ze sobą najpoważniejsze konsekwencje. Władze gminy, decydując o podjęciu inwestycji i działań w celu pobudzenia rozwoju turystyki, zakładają, że turystyka będzie sta nowić czynnik rozwoju lokalnego, a gmina, jej mieszkańcy i funkcjonujące podmioty uzyskają w konsekwencji konkretne korzyści. Największym ryzykiem jest w tym względzie niespełnienie oczekiwań, gdy wydatki i środki skierowane na rozwój turystyki nie doprowadzą do pobudzenia ruchu turystycznego, a w konsekwencji turystyka nie odegra zakładanej roli w pobudzeniu rozwoju gminy. Kolejne etapy realizacji polityki turystycznej w gminie powodują występowanie ryzyka, które koncentruje się wokół takich obszarów ryzyka, jak przystosowanie przestrzeni dla potrzeb realizacji aktywności turystycznej, kreowanie sprzyjających warunków gospodarczych i klimatu społecznego, czy wreszcie negatywny wpływ nadmiernej intensyfikacji ruchu turystycznego. Identyfikacja obszarów ryzyka została zrealizowana na podstawie analizy zapisów gminnych dokumentów o charakterze strategicznym w części odnoszącej się do realizacji polityki turystycznej. Wyniki przeprowadzonej analizy opracowano w układzie hierarchicznym w taki sposób, że zidentyfikowane obszary ryzyka podporządkowano wyznaczonym celom strategicznym i operacyjnym. Dla potrzeb analizy sformułowano cztery cele strategiczne odpowiednio do czterech głównych strategicznych markowych produktów turystycznych Polski, tj. do: (1) turystyki w miastach i kulturowej, (2) turystyki biznesowej, (3) turystyki rekreacyjnej, aktywnej i specjalistycznej oraz (4) turystyki na terenach wiejskich. Wyróżniono dodatkowo piąty cel strategiczny odnoszący się do różnych działań podejmowanych w celu kształtowania ogólnych warunków sprzyjających rozwojowi turystyki w gminie oraz związanych z procesem kreowania gminnej marki turystycznej. Działania w ramach piątego celu strategicznego posiadają powtarzalny charakter w ramach każdej z czterech marek strategicznych. Zidentyfikowane obszary ryzyka poddano dalszej analizie, w której wykorzystano wyniki badań bezpośrednich przeprowadzonych w wybranych gminach turystycznych. W ten sposób w ramach każdego z uwzględnionych obszarów ryzyka zidentyfikowano czynniki ryzyka oraz odpowiadające im potencjalne zagrożenia, by ostatecznie zidentyfikować kategorie ryzyka gminy turystycznej. Łącznie zidentyfikowano i zdefiniowano 23 kategorie ryzyka gminy turystycznej. Zdefiniowane kategorie ryzyka pozwalają w sposób kompleksowy opisać ryzyko występujące w związku z przyjęciem przez gminę turystycznego kierunku rozwoju. Postępując zgodnie z przyjętą procedurą badawczą, wszystkie wyodrębnione kategorie ryzyka pogrupowano, konstruując pięć odrębnych teoretycznych modeli ryzyka gminy turystycznej. Cztery z nich dotyczą kolejno wskazanych powyżej czterech strategicznych markowych produktów turystycznych Polski, odpowiednio do odpowiadającej im specyfiki popytu turystycznego i mieszczących się w ich koncepcji form turystyki. Natomiast piąty model ma charakter uniwersalny, związany z procesem kreowania koncepcji markowego produktu turystycznego oraz działaniami niezbędnymi do pobudzenia rozwoju funkcji turystycznej gminy. Opracowane autorskie modele ryzyka gminy turystycznej prezentują ogólny obraz ryzyka, które jest związane z wykorzystaniem turystyki w procesie rozwoju lokalnego. Konstrukcja poszczególnych modeli odwołuje się do celów operacyjnych wyznaczonych oddzielnie w ramach każdego z przyjętych w analizie celów strategicznych i abstrahuje od realiów konkretnej gminy turystycznej. Władze gminy, w razie chęci wykorzystania opracowanych modeli, powinny zaadaptować je do potrzeb i możliwości odpowiednio do istniejących uwarunkowań danej gminy, jej potencjału turystycznego oraz wyznaczonych priorytetów rozwoju. Wyrazem zaadaptowania skonstruowanych modeli ryzyka gminy turystycznej jest profil ryzyka gminy turystycznej, który może być opracowany w zindywidualizowany sposób, tj. odnoszący się do realiów konkretnej gminy turystycznej i kreowanego przez nią gminnego markowego produktu turystycznego. Zindywidualizowany profil ryzyka jest odwzorowaniem właściwych danej gminie turystycznej kategorii ryzyka z uwzględnieniem częstości ich występowania w zidentyfikowanych obszarach ryzyka. Opracowanie profilu sprzyja realności planowanej lokalnej polityki turystycznej, upraszcza przegląd kategorii ryzyka gminy turystycznej i jest przydatne w procesie zarządzania ryzykiem, do czego władze gminy są ustawowo zobowiązane. W toku przeprowadzonej analizy potwierdzono, że włączenie turystyki do strategii rozwoju gminy niesie ze sobą konsekwencje w postaci występowania szczególnych kategorii ryzyka. Pomimo, iż zidentyfikowane kategorie ryzyka dotyczą różnych obszarów działalności gminy, jak np. finanse gminy, inwestycje, czy ochrona środowiska przyrodniczego, mają bezpośredni związek z rozwojem turystyki i wynikają z podejmowania działań w sferze turystyki i faktu występowania ruchu turystycznego na obszarze gminy. Zidentyfikowane kategorie ryzyka nie występują w taki sam sposób w każdej gminie turystycznej. Ich występowanie zależy w szczególności od rozwijanych w gminie form turystyki oraz od zakresu zaangażowania gminy w realizację lokalnej polityki turystycznej. Zależność występowania kategorii ryzyka od formy turystyki znalazła wyraz w odrębności skonstruowanych modeli odnoszących się do poszczególnych strategicznych markowych produktów turystycznych Polski, reprezentujących odmienne grupy form turystyki. W ten sposób różnym formom turystyki odpowiadają różne struktury występujących kategorii ryzyka. Faktyczna sytuacja danej gminy turystycznej zwiększa istniejące zróżnicowanie, gdyż w wypadku rozwijania tylko wybranych form turystyki (nie wszystkich) w ramach danego strategicznego markowego produktu turystycznego, ostateczny obraz (struktura) występujących kategorii ryzyka będzie różniła się w jeszcze większym stopniu.Wzięcie pod uwagę zakresu zaangażowania gminy w realizację lokalnej polityki turystycznej, oprócz rozwijanych w gminie form turystyki, dodatkowo pogłębia zróżnicowanie występujących kategorii ryzyka. Zasadność tego stwierdzenia potwierdza opracowany profil ryzyka gminy turystycznej, który odnosi się do konkretnego gminnego markowego produktu turystycznego. W nim, obok wskazania samych tylko kategorii ryzyka, dodatkowo jest zamieszczona informacja o tym jak często (liczba wystąpień) poszczególne kategorie ryzyka występują w zidentyfikowanych obszarach ryzyka powiązanych z wdrożeniem specyficznego gminnego markowego produktu turystycznego. Inny zakres realizacji lokalnej polityki turystycznej, wynikający np. z już istniejącego poziomu zagospodarowania infrastrukturalnego, czy wizji docelowego poziomu rozwoju turystyki, będzie oznaczać inny wynik identyfikacji obszarów ryzyka, a więc i odmienny układ i liczbę wystąpień powiązanych z nimi zidentyfikowanych kategorii ryzyka.