Streszczenie:

Gospodarstwa dworsko-folwarczne przez okres kilkuset lat stanowiły pod-stawę polskiego rolnictwa. A bogata literatura fachowa, traktująca o budownic-twie, rolnictwie i dziedzinach im pokrewnych, świadczy o tym jak ważną rolę w polskiej historii gospodarczej pełnił dwór szlachecki. Traktaty, podręczniki i poradniki adresowane były do właścicieli ziemskich. Łączyły wiedzę prak-tyczną wynikającą z doświadczenia, z osiągnięciami technicznymi i naukowymi. Odzwierciedlały też stosunki polityczno-społeczno-gospodarcze w poszczegól-nych okresach historycznych. Do kultowych opracowań zalicza się pochodzące z XIII wieku dzieło Pio-tra Crescentyna udostępnione za sprawą Andrzeja Trzycielskiego w 1549 r. pt. „Crescentyna księgi o gospodarstwie y o opatrzeniu rozmnożenia rozlicznych pożytków każdemu stanowi potrzebne”, Anzelma Gostomskiego „Gospodar-stwo” [1588], Łukasza Opalińskiego „Krótka nauka budowania dworów, pała-ców y zamków podług nieba y zwyczaiu polskiego” [1659], Jakuba Kazimierza. Haura „Architektonika albo nauka budownicza gospodarcza [1679], Piotra Świt-kowskiego „Budowanie wiejskie dziedzicom dóbr possessorom… do uwagi i praktyki podane z figurami” wydane w trzech edycjach z 1782, 1793 i 1794 r., Mikołaja Rougeta „Budownictwo wiejskie, czyli doręcznik dla gospodarzy” [1828], Karola Martina „Budownik rolniczy” [1860], kilkutomowa „Encyklope-dya rolnictwa” wydana pod redakcją Jana Tadeusza Lubomirskiego, Edwarda Stawiskiego i Stanisława. Przystańskiego [1873], „Projekty zagród włościań-skich” wydane przez Centralny Komitet Obywatelski [1915], Stanisława Tur-czynowicza trzytomowy podręcznik „Budowle wiejskie” [1927/28], Kazimierza Kalinowskiego „Poradnik budowlany dla rolników” [1929] i wiele, wiele innych (rys. 1, 2). Problematyką wsi, służącą potrzebom gospodarstw wiejskich w la-tach trzydziestych XX wieku zajmowało się też, między innymi Stowarzyszenie Architektów Polskich, Towarzystwo Urbanistów Polskich i Centralne Towarzy-stwo Organizacji Kółek Rolniczych. Dwory zwykle budowali anonimowi mistrzowie ciesielscy, ale niektóre XIX/XX-wieczne małopolskie pałace i dwory powstawały według projektów znanych architektów polskich, takich jak: M. Bukowski, Z. Hendel, T. Stryjeń-ski, W. Janker, B. P. Podczaszyński, F. Pokutyński, T. Talowski., S. Witkiewicz i in. (rys. 3). Nie można też zapominać o ogromnej spuściźnie, ściśle związanej z polską wsią, jaką pozostawili po sobie wywodzący się z ziemian uczeni, poli-tycy, działacze społeczni, pisarze, poeci, malarze, architekci, budowniczy, inży-nierowie, dziennikarze i inni. Dla wielu dwory były gniazdami rodzinnymi (rys. 4). Według szacunkowych danych na ziemiach polskich, w okresie rozbiorów oraz bezpośrednio po uzyskaniu niepodległości w 1918 r., znajdowało się około 30 000 dworów [Madeyski 1998]. Przyjmuje się, że klęska powstania listopa-dowego w 1831 r., zapoczątkowała ich upadek, kiedy Rosjanie odebrali właści-cielom ziemskim 5500 dworów. Kilkanaście lat później, podczas rabacji gali-cyjskiej w 1846 r., 500 dworów zniszczyli chłopi [Madeyski 1993; Bartosz 2006]. Po wielu pamięć zachowała się tylko w starych dokumentach (rys. 5). Ogromne spustoszenie przyniosły obie wojny światowe. Wiele polskich dworów pozostało na Kresach Wschodnich, w wyniku przesunięcia granicy wschodniej po 1944 r. ...